2
عضو هیأت علمی گروه علوم سیاسی دانشگاه تربیت مدرس
چکیده
فقه اسلامی بر خلاف برخی تصورات، دانشی تکلیفمحور نیست و مباحث مربوط به حقوق شخصیه افراد، بخش مهمی از گفتوگوهای فقهی را به خود اختصاص داده است؛ لکن به نظر میرسد بحث از حقوق سیاسی افراد جامعه مانند حق حاکمیت سیاسی و تعیین سرنوشت که یکی از مهمترین حقوق مشترکه نوعیه محسوب میشود، مسئلهای نسبتاً جدید در فقه سیاسی شیعه است که همراه با ورود اندیشههای مدرن به ساحت تفکر اسلامی مورد توجه واقع شده است. این نوشتار با مفروضدانستن این مطلب که سنت فقهی، ظرفیت و امکانات گستردهای برای بسط چنین گفتوگوهایی دارد، در صدد پاسخ به این پرسش است که در فقه سیاسی معاصر چه رویکردهایی نسبت به حق حاکمیت سیاسی مردم وجود دارد و فقهای شیعه در مواجهه با این مسئله چه دیدگاههایی را مطرح کردهاند؟ پاسخ اجمالی به این مسئله آن است که در فقه شیعه درباره این مسئله دو رویکرد متفاوت وجود دارد: رویکردهای سنتی حق حاکمیت سیاسی در دوره غیبت را منحصر به فقهای جامعالشرایط میداند و هرچند حضور مردم و نقش فعال آنان را در سیاست میپذیرند، آن را به عنوان پشتوانه نظام ولایی و در قالب «تکلیف شرعی» توجیه میکنند؛ اما رویکرد نواندیش، بر خلاف این دیدگاه، حاکمیت سیاسی در زمان غیبت امام معصوم7 را بالاصاله «حق شرعی» مردم میداند و با محدودکردن حق حاکمیت مردم به رعایت آموزههای شریعت، بر نوعی مردمسالاری دینی تأکید مینماید. پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- تحلیلی در صدد است مواجهه فقه سیاسی شیعه با مسئله حق حاکمیت سیاسی مردم را بررسی و رویکردهای مختلف در این زمینه را تبیین کند.
پدرام، مسعود؛ روشنفکران دینی و مدرنیته در ایران پس از انقلاب؛ چ1، تهران: گام نو، 1382.
ترکمان، محمد؛ رسائل، اعلامیهها و روزنامه شیخفضلالله نوری؛ تهران: خدمات فرهنگی رسا، 1362.
جوادی آملی، عبدالله؛ «سیری در مبانی ولایت فقیه»، فصلنامه حکومت اسلامی؛ ش1، سال 1375.
ــــ؛ پیرامون وحی و رهبری؛ تهران: انتشارات الزهرا، 1369.
جوان آراسته، حسین؛ مبانی حاکمیت در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران؛ قم: دبیرخانه مجلس خبرگان رهبری، 1383.
حاتمی، محمدرضا؛ مبانی مشروعیت حکومت در اندیشه سیاسی شیعه؛ چ1، تهران: مجد، 1384.
حائری، کاظم «سیاست و حکومت»، فصلنامه علوم سیاسی؛ سال اول، ش1، 1377.
حقیقت، سیدصادق و سیدعلی میرموسوی؛ مبانی حقوق بشر از دیدگاه اسلام و دیگرمکاتب؛ تهران: مؤسسه فرهنگی دانش و اندیشه معاصر، 1381.
خراسانی، محمدکاظم؛ «پاسخ به سؤالات اهالی همدان»، حبل المتین؛ کلکته، سال 16، ش25-26، 1326ق.
ــــ؛ حاشیة المکاسب؛ تصحیح مهدی شمسالدین؛ تهران: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1406ق.
ــــ؛ «نامه به علمای بلاد»، حبل المتین؛ کلکته، سال 19، ش7، 4، شعبان 1329.
خرقانی، سیداسدالله؛ «روح التمدن و هویت الاسلام (اسلام چهل سال اول یا دموکراسی عالم)»، سیداسدالله خرقانی، روحانی نوگرای روزگار مشروطه و رضاشاه؛ تدوین و گردآوری رسول جعفریان؛ تهران: مرکز نشر اسناد انقلاب اسلامی، 1382.
سبزواری، محمدباقر؛ روضة الانوار؛ مقدمه و تصحیح اسماعیل چنگیزی اردهایی؛ تهران: مرکز نشر میراث مکتوب، 1383.
شمسالدین، محمدمهدی؛ فی الاجتماع السیاسی الاسلامی؛ بیروت: مؤسسة الدولیة للداراسات و النشر، 1419ق.
ـــــ؛ نظام الحکم و الادارة فی الاسلام؛ ط.الرابعة، بیروت: المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، 1415ق.
شعبان، صادق؛ «الحقوق السیاسیة للانسان فی الدساتیر العربیة»؛ در: حقوق الانسان الروئ العالمیة و الاسلامیة و العربیة، سلسلة کتب المستقبل العربی، ط.الثانیه، بیروت: مرکز دراسات الوحدة العربیة، 2007م.
الصدر، محمدباقر؛ «الاسلام یقود الحیاة»، موسوعة الشهید الصدر؛ ط.الاولی، قم: مرکز الأبحاث و الدراسات التخصّصیّة للشهید الصدر، 1421ق.
عالم، عبدالرحمن؛ بنیادهای علم سیاست؛ تهران: نشر نی، 1377.
قاضی، ابوالفضل؛ حقوق اساسی و نهادهای سیاسی؛ تهران: انتشارات دانشگاه تهران، 1368.
کدیور، محسن؛ نظریههای دولت در فقه شیعه؛ چ7، تهران: نشر نی، 1387.
کشفی، سیدجعفر؛ میزان الملوک و الطوایف و صراط المستقیم فی سلوک الخلائف؛ به کوشش عبدالوهاب فراتی؛ قم: دفتر تبلیغات، 1375.
لمبتون، آن.ک.اس؛ دولت و حکومت در اسلام: سیری در نظریه سیاسی فقهای مسلمان از صدر اسلام تا اواخر قرن سیزدهم؛ ترجمه عباس صالحی و محمدمهدی فقیهی؛ تهران: مؤسسه چاپ و نشر عروج، 1380.
مامقانی، اسدالله؛ دین و شئون و طرز حکومت در مذهب شیعه؛ چ1، استانبول: [بینا]، 1336ق.
مصباح یزدی، محمدتقی؛ پرسشها و پاسخها؛ قم: انتشارات مؤسسه امام خمینی، 1391.
ـــــ؛ نظریه حقوقی اسلام؛ قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، 1388.
مکارم شیرازی، ناصر؛ انوار الفقاهه؛ قم: مدرسة امیرالمؤمنین، 1418ق.
منتظری، حسینعلی؛ دراسات فی ولایَة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة؛ قم: المرکز العلمی للدراسات الاسلامیه، 1408ق.
ــــ؛ رساله حقوق؛ تهران: سرایی، 1383.
ناظم الاسلام کرمانی، محمد؛ تاریخ بیداری ایرانیان؛ تهران: بنیاد فرهنگ ایران، 1346.
نائینی، محمدحسین؛ تنبیه الأمه و تنزیه المله؛ ترجمه محمود طالقانی؛ تهران: انتشار، 1378.